Hanes y Plwyf

Dechrau'r Ganrif Ddiwethaf

Mae plwyf Llangynhafal wedi newid cryn dipyn ers dechrau’r 20fed ganrif. To gwellt oedd gan nifer o’r tai ac, wrth gwrs, doedd yna ddim ceir bryd hynny a cheffylau a ddefnyddiwyd i deithio. Mae Miss Dilys Davies a Mrs Ada Jones yn cofio dulliau eraill o deithio: Roedd gan Mr Evan Roberts wagen fach a oedd yn dal deg o deithwyr ac yn gadael y Golden Lion i fynd i Ruthun bob dydd Mercher am 11 y bore, ac yn dod yn ôl am 5. Roedd yn arbennig o boblogaidd yn ystod y tymor ffrwythau pan fyddai pobl yn gwerthu eu cynnyrch yn y dref (roedd eirin duon yn costio 1d neu 1/2d y pwys). Roedd merlyn a thrap ym Mhen Stryt a Phen Rhos yn rhedeg I ac o orsaf Rhewl ac yn Rhos Place roedd gan Mr a Mrs Griffiths asyn a chart a fyddai’n mynd a dau neu dri o deithwyr i Ruthun am 2d y pen.

I ddarllen mwy am Hanes Llangynhafal cliciwch yma.

Enwau

Mae yna nifer o straeon ynghylch gwreiddiau’r enw Llangynhafal. Mae’r mwyaf ffansïol yn awgrymu mai llygredigaeth yw o ‘can’ ac ‘afal’, h.y. plwyf y can afal, ac mae’n cyfeirio at glerigwr a anfonodd gant o afalau at yr esgob, pob un yn cynnwys darn o aur, er mwyn sicrhau swydd yn y plwyf. O ystyried fod 100 darn aur yn swm sylweddol a’r plwyf yn gymharol dlawd, mae hyn yn go annhebygol. Esboniad mwy credadwy yw ei fod wedi ei enwi ar ôl y cenhadwr Sant Cynhafal o’r 7fed ganrif, mab Sant Elgud ap Cadfarch ap Caradog Freichfras. Mae’r plwyf yn dal i ddathlu Gwˆ yl y Mabsant ar 5 Hydref.

Mae gan yr enw Gellifor darddiad clir: ‘gelli’ sy’n cyfeirio at gelli o goed cyll a ‘mor’ sy’n golygu mawr. Mor bell yn ôl â 1836, mae Map y Degwm yn dangos ardal goediog pum acer, a elwir yng Nghoed Copi, mewn cae y tu ôl i Gellifor Farm. Credir fod y goedwig wedi ei dymchwel i gael pren yn ystod yr Ail Rhyfel Byd.

Hendre yr Owithe oedd enw’r drefgordd a sefydlwyd yn 1533 neu 1538 a ddatblygodd hyn yn naturiol i’w ffurf bresennol, sef Hendrerwydd, sef hendre’r coed yw.